مدل‌های نوین پیشگیری از عود: از CBT تا درمان‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی (MBRP)
مقدمه
اعتیاد یک بیماری مزمن و عودکننده است. حتی پس از سم‌زدایی و گذراندن دوره درمان اولیه، خطر بازگشت (Relapse) همچنان وجود دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد افراد پس از ترک، حداقل یک‌بار دچار عود می‌شوند. به همین دلیل، پیشگیری از عود یکی از مهم‌ترین بخش‌های درمان اعتیاد محسوب می‌شود.
در دهه‌های اخیر، مدل‌های نوین روان‌درمانی مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT) و درمان مبتنی بر ذهن‌آگاهی (MBRP) به‌عنوان مؤثرترین رویکردها در کاهش احتمال عود معرفی شده‌اند.
چرا عود رخ می‌دهد؟
عود به معنای بازگشت فرد به مصرف پس از یک دوره پرهیز است. عوامل متعددی در این فرایند نقش دارند:
- عوامل زیستی: تغییرات مغزی و مسیرهای پاداش
- عوامل روانی: اضطراب، افسردگی، وسوسه شدید
- عوامل محیطی: دوستان مصرف‌کننده، مکان‌ها یا شرایط محرک
- عوامل اجتماعی: نبود حمایت خانوادگی یا شغلی
بنابراین، پیشگیری از عود باید چندبعدی باشد و تنها بر «اراده فرد» تکیه نکند.
درمان شناختی-رفتاری (CBT) و نقش آن در پیشگیری از عود
اصول CBT در درمان اعتیاد
CBT بر این ایده استوار است که افکار منفی و ناکارآمد می‌توانند به رفتارهای ناسالم (مثل مصرف مواد) منجر شوند. با تغییر این افکار و یادگیری مهارت‌های مقابله‌ای، فرد می‌تواند رفتار سالم را جایگزین کند.
تکنیک‌های کلیدی CBT
- شناسایی موقعیت‌های پرخطر: فرد یاد می‌گیرد محرک‌های عود را بشناسد.
- بازسازی شناختی: اصلاح افکار اشتباه مانند «یک بار مصرف اشکالی ندارد».
- آموزش مهارت‌های مقابله‌ای: مدیریت استرس، حل مسئله و جرأت‌مندی.
- پیشگیری از لغزش: آموزش اینکه لغزش کوچک به معنی شکست کامل نیست.
درمان مبتنی بر ذهن‌آگاهی (MBRP)؛ نسل جدیدتر
ذهن‌آگاهی چیست؟
ذهن‌آگاهی (Mindfulness) به معنای حضور آگاهانه در لحظه حال، بدون قضاوت است. در درمان اعتیاد، ذهن‌آگاهی کمک می‌کند فرد در مواجهه با وسوسه یا احساسات منفی، واکنش خودکار نشان ندهد.
MBRP چگونه عمل می‌کند؟
- مشاهده بدون قضاوت: فرد یاد می‌گیرد افکار و احساسات را فقط ببیند، نه اینکه فوراً به آن‌ها پاسخ دهد.
- کاهش واکنش‌های هیجانی: آمیگدال (مرکز هیجان مغز) آرام‌تر عمل می‌کند.
- افزایش خودآگاهی: فرد متوجه نشانه‌های اولیه عود می‌شود و زودتر اقدام می‌کند.
تمرین‌های رایج MBRP
- مراقبه تنفسی
- اسکن بدن (Body Scan)
- تمرکز بر افکار و رها کردن آن‌ها بدون چسبیدن
مقایسه CBT و MBRP
| ویژگی | CBT | MBRP |
| تمرکز | تغییر افکار منفی | پذیرش بدون قضاوت |
| مهارت‌ها | حل مسئله، مقابله با استرس | ذهن‌آگاهی، مدیریت هیجان |
| اثرگذاری | پیشگیری از عود در کوتاه‌مدت | کاهش عود در بلندمدت |
| بهترین کاربرد | افراد با افکار تحریف‌شده و الگوهای منفی | افراد با استرس و هیجان‌های شدید |
ترکیب CBT و MBRP؛ بهترین نتیجه
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که ترکیب این دو رویکرد بهترین نتیجه را دارد. فرد هم افکار ناسالم را اصلاح می‌کند (CBT) و هم یاد می‌گیرد نسبت به افکار و احساسات خود واکنش خودکار نداشته باشد (MBRP).
سایر مدل‌های نوین پیشگیری از عود
- مدل ۱۲ قدمی (AA/NA): بر حمایت اجتماعی و معنویت تأکید دارد.
- درمان خانواده‌محور: آموزش خانواده برای حمایت صحیح از بیمار.
- بازتوانی شغلی و اجتماعی: ایجاد ساختار روزانه و احساس ارزشمندی.
شواهد علمی
- مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۴ نشان داد MBRP نسبت به CBT سنتی در کاهش شدت وسوسه و کاهش استرس مؤثرتر بوده است.
- بررسی متاآنالیز در ۲۰۱۹ نشان داد ترکیب CBT و MBRP نرخ عود را تا ۳۵٪ کاهش داده است.
- حضور در جلسات گروهی منظم (NA) نیز به‌طور معناداری احتمال پاکی طولانی‌مدت را افزایش می‌دهد.
نتیجه‌گیری
عود بخشی از ماهیت اعتیاد است، اما اجتناب‌ناپذیر نیست. با استفاده از رویکردهای علمی مانند CBT و MBRP می‌توان احتمال عود را به شکل چشمگیری کاهش داد. نکته کلیدی، تمرین مستمر، حمایت خانوادگی و پیگیری درمان تخصصی است.
دیدگاه خود را به اشتراک بگذارید